કેન્દ્રીય જનજાતિય કાર્યના મંત્રી અર્જુન મુંડા અને કેન્દ્રીય વન-પર્યાવરણ મંત્રી પ્રકાશ જાવડેકરે આદિવાસી સમાજને વનો પર અધિકાર હોવાની ઘોષણા કરતા, બંને મંત્રાલયોના મુખ્ય સચિવોના હસ્તાક્ષર દ્વારા એક સંયુક્ત પત્રક જાહેર કરાયું હતું.તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય એ છે કે, વન અધિકાર અધિનિયમ હેઠળ, સામુદાયિક વન સંસાધનોનો અધિકાર ગ્રામ સભાને આપવામાં આવે. વનવાસી કલ્યાણ આશ્રમ અને જનજાતિ સમાજ ઘણા વર્ષોથી આ માંગણી કરી રહયાં છે. કેન્દ્ર સરકારના આમંત્રણ પર દિલ્હી આવેલા કલ્યાણ આશ્રમના રાષ્ટ્રીય ઉપરાષ્ટ્રપતિ ડો.એચ.કે. નાગુ, જનજાતિ હિતરક્ષા પ્રમુખ ગિરીશ કુબેર, દેવગિરી-મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય પ્રમુખ ચેતરામજી પવાર, ગુજરાત રાજ્ય સહમંત્રી પ્રેમપ્યારી બહેન તડવી અને તથા મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ, ઝારખંડ અને આસામના જનજાતિ સમાજના સામાજિક નેતાઓએ આ મહત્વપૂર્ણ સમારોહમા ખાસ ઉપસસ્થિત રહ્યા હતા.
થોડા મહિના પહેલા જ અર્જુન મુંડાએ ટ્વીટ કર્યું હતું કે, આગામી બે વર્ષમાં વન પર્યાવરણ મંત્રાલયના સહયોગથી સામુદાયિક વનો પર અધિકાર આપવાનું કાર્ય એક અભિયાન ચલાવીને પૂર્ણ કરવામાં આવશે. આ કાર્યવાહી આ સંકલ્પને પૂર્ણ કરવા માટેનું પ્રથમ પગલું છે.
આ કાયદાના અમલીકરણનું કામ જનજાતિ વિભાગ પાસે છે, જે તેનો નોડલ વિભાગ છે. કેન્દ્રીય જનજાતિ બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા આ સંદર્ભે સમય સમય પર તમામ રાજ્યોના મુખ્ય સચિવોને યોગ્ય માર્ગદર્શિકા મોકલવામાં આવી છે. પરંતુ ઘણા રાજ્યોમાં, જનજાતિ બાબતોના મંત્રાલય અને વન મંત્રાલય ના સંકલનના અભાવને કારણે જનજાતિ સમાજ હજી પણ વન સંસાધનોથી વંચિત છે. આ વન અધિકાર અધિનિયમ-૨૦૦૬ લાગુ હોવા છતાં, વનવિભાગના જુદા જુદા નિયમો અને કાયદાઓને લીધે, રાજ્યોની ફોરેસ્ટ બ્યુરોકસી દ્વારા આ કાયદાના મનસ્વી રીતે અર્થઘટનને કારણે ઘણા રાજ્યોના જનજાતિ સમાજને પોતાના પરંપરાગત વનક્ષેત્રના પુન:નિર્માણ, સંરક્ષણ,સંવર્ધન અને સંચાલનના અધિકારથી વંચિત રખાયા. આ જ કારણોસર, ૨૦૦૭ થી અત્યારસુધી આ સામુદાયિક વન અધિકાર નું અમલીકરણ ૧૦% જેટલું પણ નથી થયું.
ગુજરાત માં આ દિશામાં કેટલુંક કાર્ય થયું છે. જનજાતિ વિસ્તારો માં શાળા નિર્માણ, તળાવ નિર્માણ જેવા નિર્માણ કાર્યો માટે ગ્રામસભા ને અધિકાર અપાયો છે. અમુક ક્ષેત્રો માં વન અધિકાર હેઠળ જમીન ના પટ્ટા પણ અપાયા છે.
મહારાષ્ટ્ર અને ઓરિસ્સા જેવા કેટલાક રાજ્યોએ આ સામુદાયિક વન અધિકાર આપવાની સાથે ગ્રામસભાઓ ને સામુદાયિક વન વિસ્તાર માટે માઇક્રો એક્શન પ્લાન તૈયાર કરવા માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડી છે. મહારાષ્ટ્રમાં કોમ્યુનિટી ફોરેસ્ટ મેનેજમેન્ટનો ડિપ્લોમા કોર્સ પણ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે, જે ગ્રામસભાઓને સક્ષમ કરે છે. ઓડિશા અને મહારાષ્ટ્રમાં જિલ્લા કક્ષાની કન્વર્ઝન સમિતિઓની સ્થાપના કરીને, તેમણે સમુદાયિક વન વિસ્તારના પુનર્નિર્માણ અને સંવર્ધન માટે ગ્રામસભાને તકનીકી અને આર્થિક સહાય આપવાનું શરૂ કર્યું છે.આજની પહેલથી, ગુજરાત તેમજ દેશના અન્ય રાજ્યોમાં પણ આ સામુદાયિક અધિકાર આપવાની કામગીરીને વેગ મળશે. એટલે હવે ગ્રામ સભા ઓને પણ અધિકારો પ્રદાન થસે.
જનજાતિ કલ્યાણ આશ્રમ, ગુજરાત રાજ્ય સરકાર ને પણ આહ્વાન કરે છે કે આજની સંયુક્ત માર્ગદર્શિકા મુજબ, રાજ્યમાં વન અને જનજાતિ વિભાગો મળીને આ સમુદાયિક વન સંસાધનોના અધિકારને ને રાજ્યના દરેક ગામ – ગ્રામસભા સુધી પહોંચાડે. ગ્રામસભાને મજબુત બનાવીને તેમને તકનીકી અને આર્થિક સહાય આપે જેથી સંપૂર્ણ જનજાતિ સમાજ સ્વાવલંબી અને સ્વાભિમાની બની શકે.
ગાંધીજીનો ગ્રામ સ્વરાજનો વિચાર, પંડિત દીનદયાળ ઉપાધ્યાયનું અંત્યોદયનું સ્વપ્ન અને આજના વડા પ્રધાનનો આત્મનિર્ભર ભારતનો સંકલ્પ આ પ્રકારની નીતિઓનું પાલન કરીને જ સાકાર થશે. વન મંત્રાલય અને રાજ્યના વન વિભાગોએ આ માટે વધુ સકારાત્મક, વધુ સક્રિય રીતે કામ કરવું પડશે.
જ્યોતિ જગતાપ, રાજપીપલા
