જાણીને નવાઈ લાગશે કે ગુનેગારોને માત્ર સજા જ થાય એવુ નથી જેલમાં પણ સજા ભોગવતાં ગુનેગારો સારી કામગીરી કરે તો તેમને એવોર્ડ આપી સન્માનિત કરાય છે. હા, એવોર્ડ હવે જેલમાં સજા ભોગવતાં બંદીવાનો અને સારી કામગીરી કરનાર જેલ અધિકારીઓને પણ એવોર્ડ આપવામાં આવે છે. એ માટે દર વર્ષે એક થીમ નક્કી કરવામાં આવે છે અને એ થીમ પર સારી કામગીરી કરનારની નોંધ લેવાય છે અને પછી એમની એવોર્ડ માટે પસંદગી કરાય છે. એ માટે આ વર્ષની થીમ હતી – “જેલમાં ટેલિફોન” આ વર્ષે 2 કેદીઓને તિનકા બંદિની એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવશે. જેમાં
સૌથી યુવા પુરસ્કાર એવોર્ડ મેળવનાર કેદી 25 વર્ષનો છે અને સૌથી વધુ વયનો કેદી 64 વર્ષનો છે.
ચાલુ વર્ષે આ એવોર્ડ માટે અરવિંદ કુમાર, ડાયરેક્ટર જનરલ (IPS). મધ્યપ્રદેશ જેલ અને સુધારાત્મક સેવાઓ આપી રહ્યા છે જયારેજ્યુરીમાં સુધીર યાદવ, આઈપીએસ (નિવૃત્ત) અને ભૂતપૂર્વ ડીજી, દિલ્હી જેલ, અરુણ કુમાર ગુપ્તા, આઈપીએસ (નિવૃત્ત), ભૂતપૂર્વ ડીજી, પશ્ચિમ બંગાળ, જેલ અને ડો. વર્તિકા નંદા સ્થાપકનો તીનકાએવોર્ડ માટે સમાવેશ કરાયો છે. માનવ અધિકાર દિવસ માટે તિનકા તિનકા એવોર્ડ્સ ઈન્ડિયા 2021 ના સન્માનની જાહેરાત કરવામાં આવી છે. કેદીઓ અને કર્મચારીઓ માટે સ્થાપિત આ એકમાત્ર પુરસ્કારોની ઉજવણીનું આ 7 મું વર્ષ છે એના સ્થાપક જેલ સુધારક વર્તિકા નંદા છે. તેમના જણાવ્યા અનુસાર આ વર્ષે 3 કેટેગરી હતી- પેઈન્ટીંગ, સ્પેશિયલ મેંશન અને જેલ એડમિનિસ્ટ્રેશન. પેઇન્ટિંગ કેટેગરીમાં 12 કેદીઓએ એવોર્ડ મેળવ્યા છે જ્યારે 2 કેદીઓ જેલ જીવનમાં તેમના વિશેષ યોગદાન માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા છે. 2 જેલ કર્મચારીઓનું વિશેષ યોગદાન બદલ સન્માન કરવામાં આવી રહ્યું છે.
પેઇન્ટિંગ કેટેગરીમાં પ્રથમ ઇનામ અમદાવાદની સેન્ટ્રલ જેલમાં સજા ભોગવતાં મનીષ બાબુભાઇ પરમાર (46) અને ઉત્તર પ્રદેશની રાયબરેલીની જિલ્લા જેલમાં બંધ શિવ મોહન સિંઘ (64)ને સંયુક્ત રીતે આપવામાં આવશે. બીજું ઇનામ રવિશંકર સેન્ટ્રલ જેલ, બિલાસપુર, છત્તીસગઢમાં અને તૌકીર હસન ખાન (53), જે મહારાષ્ટ્રના થાણેની સેન્ટ્રલ જેલમાં બંધ છે. બંનેએ 10 વર્ષથી વધુ જેલમાં વિતાવ્યા છે. સેન્ટ્રલ જેલ, ભોપાલ, મધ્યપ્રદેશના સૈયદ અતહર અલી (43) અને સેન્ટ્રલ જેલ, સતનાના રૂપેન્દ્ર મિશ્રા (36)ને પણ આશ્વાસન પુરસ્કાર મળ્યો. જિલ્લા જેલ, કરનાલ, હરિયાણામાંથી ઉત્તમ આનંદ (44), સુરત, ગુજરાતની લાજપુર સેન્ટ્રલ જેલમાંથી જીતેન્દ્ર મેવાલાલ મૌર્ય (35) અને સેન્ટ્રલ જેલ નંબર 8 અને 9, તિહાર દિલ્હીના મનીષ (26)ને પણ એવોર્ડ આપવામાં આવી રહ્યો છે.
વિશેષ ઉલ્લેખનીય શ્રેણીમાં બે કેદીઓને ઈનામ આપવામાં આવી રહ્યું છે. ગુજરાતના રાજપીપળાની જિલ્લા જેલના 37 વર્ષીય આશિષ કપિલભાઈ નંદાને કેદીઓના ટેલિફોન કોલ, ડેટાબેઝ અને રજીસ્ટર ગોઠવવા સંબંધિત કામ કરવા માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા છે. આશિષ આજીવન કેદની સજા ભોગવી રહ્યો છે અને 15 વર્ષથી જેલમાં રહ્યો છે એ ઉપરાંત રજનીશ મોહનલાલ ઠાકુર, 53, જે મહારાષ્ટ્રના નાસિકની સેન્ટ્રલ જેલમાં બંધ છે, જેલમાં ટેલિફોન વર્કર તરીકે કામ કરે છે. રોગચાળા દરમિયાન 1700 થી વધુ અટકાયતીઓને કૉલ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. સમગ્ર ડેટા અને કોમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ રજનીશે તૈયાર કર્યા હતા. તે જેલમાં કામ કરતા પેરા લીગલ વોલેન્ટીયર્સ (PLV) માંથી પણ એક છે. તેઓ તમામ કેદીઓને તેમના કાયદાકીય અધિકારોથી વાકેફ કરવામાં મદદ કરે છે.
તિનકા તિનકા બંદિની એવોર્ડ બે કેદીઓને આપવામાં આવી રહ્યો છે. જેમાં હરિયાણાના કરનાલની ડિસ્ટ્રિક્ટ જેલની 39 વર્ષીય સોનિયા ચૌધરીને આ સન્માન જેલ રેડિયોના સંચાલન, તિનકા તિનકા જેલ રિસર્ચ સેલ દ્વારા જેલના ટેલિફોન અને જેલ રેડિયો પર સંશોધન, રંગો અને સાહિત્ય દ્વારા જેલના જીવનને સરળ બનાવવા માટે આપવામાં આવી રહ્યું છે. તેણીએ 21 વર્ષ જેલમાં વિતાવ્યા છે. 2004 માં તેમની ફાંસીની સજા તેમના અંતિમ શ્વાસ સુધી કેદમાં ફેરવાઈ હતી. તેણે જેલમાં પોતાના કામથી સાથી મહિલા કેદીઓને પ્રોત્સાહિત કર્યા છે. 25 વર્ષીય પલક પુરાણિક મધ્યપ્રદેશના ઈન્દોરની જિલ્લા જેલમાં કેદી છે. તે જાન્યુઆરી 2019 થી જેલમાં છે. જેલમાં મહિલા કેદીઓ માટે કોઈ પેરામેડિક સ્ટાફ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી, તેણીએ નર્સ/કમ્પાઉન્ડર તરીકે તેમની સેવા કરવાની જવાબદારી લીધી. પલકની નર્સિંગની અગાઉની જાણકારીને કારણે, તે છેલ્લા 2 વર્ષમાં અન્ય મહિલા કેદીઓ માટે ખાસ કરીને કોવિડ-19 દરમિયાન ખૂબ મદદરૂપ હતી.
આ વર્ષે સમગ્ર ભારતમાંથી બે જેલકર્મીઓ જેલમાં વિશેષ કાર્ય માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા છે. આ વર્ષે જય કિશન છિલ્લર (57) અધિક્ષક, જિલ્લા જેલ, ફરીદાબાદને IGNOU દ્વારા જેલ ટેલિફોન, જેલ રેડિયો અને શિક્ષણ જેવા મહત્વપૂર્ણ કાર્યો માટે પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. અશોક શિવરામ કરકરે, જેલર ગ્રેડ-1, મહારાષ્ટ્રની નાસિક રોડ સેન્ટ્રલ જેલના 53 વર્ષીય અશોક શિવરામ કરકરેને જેલ વિભાગમાં તેમની વિશિષ્ટ સેવાઓ માટે આ સન્માન આપવામાં આવી રહ્યું છે. કોવિડ-19 દરમિયાન કેદીઓને કોરોનાથી બચાવવા માટે તે સતત 3 મહિના જેલમાં રહ્યો હતો. તેમના લાંબા કાર્યકાળ દરમિયાન તેમણે જેલમાં ઘણા ખતરનાક ગુનેગારો અને આતંકવાદીઓને સફળતાપૂર્વક સંચાલિત કર્યા. જેમાં અબુ સાલેમ, અરુણ ગવલી અને છોટા રાજન જેવા ગુનેગારો અને યાકુબ મેનન, અજમલ કસાબ જેવા આતંકવાદીઓનો સમાવેશ થાય છે. 2020 માં કે. સેલ્વરાજ (આઈપીએસ) ડીજી, હરિયાણા જેલ, અજય કશ્યપ (આઈપીએસ) ભૂતપૂર્વ ડીજી, તિહાર જેલ, આનંદ કુમાર ડીજીપી અને આઈજી જેલ, ઉત્તર પ્રદેશ દ્વારા એવોર્ડ જારી કરવામાં આવ્યા હતા. આ કાર્યક્રમ ઓનલાઈન અને ઓફલાઈન બંને રીતે હાથ ધરવામાં આવશે.
અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે તિનકા તિનકા ફાઉન્ડેશને જેલ માટે બે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારોની સ્થાપના કરી હતી- 2015 માં તિનકા તિનકા ઈન્ડિયા એવોર્ડસ અને તિનકા તિનકા બંદિની એવોર્ડ્સ આ એકમાત્ર પુરસ્કારો છે જે સંપૂર્ણપણે કેદીઓ અને જેલના કર્મચારીઓને સમર્પિત છે. સર્જનાત્મકતા અને જેલમાં તેમના યોગદાનને આ પુરસ્કારો દ્વારા માન્યતા આપવામાં આવે છે. આ પુરસ્કારોનું આ સાતમું વર્ષ છે. દર વર્ષે જેલ સંબંધિત વિષયને મુખ્ય વિષય તરીકે પસંદ કરવામાં આવે છે. 2019 માં થીમ ‘જેલમાં રેડિયો’ હતી અને 2020 માં, પસંદ કરેલી થીમ ‘કોવિડ -19 અને જેલ’ હતી. 2015 અને 2020 ની વચ્ચે, 110 થી વધુ કેદીઓ અને 37 જેલ સ્ટાફને તિનકા તિંકા ઈન્ડિયા એવોર્ડ મળ્યો છે.
ડૉ. વર્તિકા નંદા જેલ સુધારક અને મીડિયા શિક્ષક છે. તેમણે તિનકા ટિંકાના બેનર હેઠળ ભારતમાં જેલ સુધારણા માટે એક ચળવળ શરૂ કરી છે. તેણીને 2014 માં ભારતના રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જી દ્વારા સ્ત્રી શક્તિ પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. જેલ પરના તેમના કાર્યને 2018 માં ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા સંજ્ઞાનમાં લેવામાં આવ્યું હતું. જેલ સુધારણા અંગેના તેમના અનોખા કાર્ય માટે તેમનું નામ બે વખત લિમ્કા બુક ઓફ રેકોર્ડ્સમાં પણ સામેલ કરવામાં આવ્યું છે. તેમના તાજેતરના સંશોધન “મહિલા કેદીઓની સ્થિતિ, જેલમાં તેમના બાળકો અને ઉત્તર પ્રદેશના વિશેષ સંદર્ભ સાથે તેમની વાતચીતની જરૂરિયાતો પરનો અભ્યાસ” ICSSR દ્વારા ‘ઉત્તમ’ તરીકે મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું છે. તિનકા તિનકા તિહાર, તિનકા તિનકા દાસના અને તિનકા તિનકા મધ્યપ્રદેશ એ જેલના જીવનનું દસ્તાવેજીકરણ કરતા તેમના પુસ્તકો છે. હાલમાં તે દિલ્હી યુનિવર્સિટીની લેડી શ્રી રામ કોલેજમાં પત્રકારત્વ વિભાગના વડા છે.
જ્યોતિ જગતાપ, રાજપીપલા
